PERANAN WAQF
DALAM PENGAJIAN TINGGI
©Ahmad Hidayat Buang, 2013
Dalam sejarah Islam, institusi
sosial masyarakat Islam seperti pendidikan atau madrasah, masjid, tempat
rawatan orang sakit, tempat kemudahan awam banyak dibiaya oleh pendapatan harta
wakaf. Pembiayaan ini meliputi perbelanjaan mengurus dan pembangunan institusi
berkenaan seperti membina, membaiki bangunan, membayar gaji pekerja seperti
guru, imam, muezzin dan sebagainya. Kajian oleh Maya Shatzmiller memberitahu
institusi sosial di Maghribi pada kurun 14 dan 15 masehi terutama di Bandar
Fez, dibiayai kebanyakannya oleh institusi waqf melalui apa yang
diistilah sebagai waqfiyyah. Keadaan ini menurutnya telah banyak
meringankan perbelanjaan kerajaan. Manakala kajian Robert McChesney menyatakan
bahawa waqf menyumbang kepada pertumbuhan ekonomi masyarakat Islam pada zaman
pra moden. Sebagai contoh kajian Murat Çizakça di Turki, menunjukkan semasa
pemerintah kerajaan Uthmaniyyah ekonomi masyarakat Islam berkembang kerana
terdapat penyediaan kemudahan kredit atau pelaburan daripada tabung waqf
yang berbentuk tunai atau apa yang dikenali sebagai cash waqf. Dalam
sesetengah keadaan waqf juga merupakan satu simbol komitmen pemerintah
Islam kepada ummah atau rakyat yang akan mengikat perpaduan dan perhubungan (atau
juga kesetiaan (allegiance)) antara keduanya seperti yang banyak berlaku
di negara-negara Islam Timur Tengah dan Asia. Oleh yang demikian tidak
menghairankan kebanyakan waqf pada masa dahulu dan juga masa kini diberikan
oleh pemerintah-pemerintah Islam.
Maksud waqf ialah
menyerahkan pemilikan peribadi harta bagi tujuan sebagaimana yang dikehendaki
oleh pembuat waqf. Lazimnya bagi tujuan keagamaan dan kebajikan seperti pembinaan
dan pengurusan masjid, tanah perkuburan, membantu fakir miskin dan pendidikan
serta lain-lainnya. Waqf juga digunakan bagi tujuan-tujuan lain seperti
untuk membantu keluarga sendiri atau apa yang dikenali sebagai waqf ahli.
Tujuan waqf sebegini selalunya untuk mengelakkan pemakaian hukum fara’id
di samping memperuntukan harta bagi perbelanjaan ahli keluarga selepas kematian
pembuat waqf. Oleh yang demikian
didapati banyak berlaku penyelewengan dalam waqf bentuk ini dan ianya telah
dihapuskan di kebanyakan negara Islam. Di Malaysia waqf sebegini telah
dihadkan melalui cara pentadbiran iaitu boleh dibuat selepas mendapat keizinan
Majlis Agama Islam dan hanya pihak Majlis yang boleh menjadi pentadbir waqf
itu. Sebarang harta boleh dijadikan objek waqf, namun sebaiknya harta
berkenaan hendaklah berbentuk kekal seperti hartanah. Sungguhpun demikian mazhab
Hanafi membenarkan harta alih termasuk wang sebagai objek waqf. Oleh
yang demikian waqf dalam bentuk wang tunai atau cash waqf seperti
yang diterangkan di atas dibenarkan menurut pandangan ini.
Sungguhpun waqf sebagaimana yang dinyatakan di atas telah
banyak membantu meringankan beban kerajaan dalam perbelanjaan negara, namun ini
tidak bererti pihak pemerintah mengabai terus institusi sosial masyarakat
Islam. Sebagai contoh kerajaan Abbasiah dan Uthmaniyyah tetap memberi keutamaan
kepada bidang pendidikan dan ilmu pengetahuan dengan penubuhan baitul hikmah,
madrasah nizamiyyah dan dar al-funun. Imam al-Ghazali yang
merupakan tokoh utama ilmu pengajian Islam pernah berkhidmat di institusi ini.
Tujuan waqf terutama dalam bidang pendidikan oleh yang demikian
merupakan satu bentuk komplimentari kepada perbelanjaan kerajaan pada masa
dahulu. Namun begitu tujuan waqf dalam bidang pendidikan dikatakan
supaya para ilmuan mempunyai kebebasan tanpa mempunyai apa-apa ikatan dengan
sebarang pihak. Contoh kebebasan ini dapat dilihat kepada Institusi al-Azhar
(yang termasuk dalamnya Universiti al-Azhar) yang bertindak sampai kehari ini
sebagai sebuah badan berkecuali yang memperjuangkan kepentingan umat Islam
secara sederhana ataupun apa yang diistilahkan sebagai wasatiyyah. Sungguhpun perkembangan terkini politik di Mesir, selepas kejatuhan Presiden Morsi, memberi cabaran kepada kewibawaan al-Azhar yang sentiasa bersifat apolitikal sungguhpun dikatakan bahawa Morsi dan politik Ikhwanul Muslimin atas nama dan perjuangan Islam. Namun al-Azhar melihat konflik politik di Mesir dalam skop yang lebih luas iaitu kesederhanaan dan kemaslahatan umum daripada pertumpahan darah dan pertembungan politik yang tiada berkesudahan yang akan menjejaskan keamanan dan kesejahteraan umat Islam.
Neutraliti al-Azhar telah
menyebabkannya menjadi rujukan umat Islam di peringkat global dan jika tidak
keterlaluan sebagai benteng mempertahankan ajaran Islam daripada
cabaran-cabaran semasa melalui pendidikan dan kegiatan dakwah. Pengetua pertama
Kolej Islam Malaya iaitu Profesor Tan Sri Dr. Mohammad Abdul Rauf sebagai
contoh merupakan sarjana yang dihantar oleh al-Azhar bagi membantu pendidikan
Islam di Malaysia. Tidak syak lagi sikap neutraliti dan kesederhanaan al-Azhar
serta kemampuan untuk mengadakan aktiviti dakwah melalui pendidikan tinggi
berpunca daripada bantuan kewangan waqf. Oleh yang demikian bagi
memastikan para ilmuan mempunyai kebebasan atau independence ini dan
menjamin hasrat pembuat wakaf itu dilaksanakan dengan amanah, sesetengah ulama
melarang waqf dibuat melainkan ianya diserahkan kepada golongan ulama
untuk ditadbir. Nampaknya perkara ini di Malaysia sudah diikuti dengan hanya
membenarkan waqf ditadbir oleh Majlis Agama Islam melalui peruntukan
undang-undang negeri.
Terdapat para pengkaji meragui
sama ada institusi yang mentadbir waqf pada masa dahulu benar-benar
berjaya menguruskan harta waqf tanpa sebarang masalah. Keraguan ini
merujuk kepada fatwa-fatwa yang diputuskan di sekitar kurun 14 dan 15 Masehi di
Maghribi yang menunjukkan sesetengah harta waqf ini mengalami kerugian
kerana tidak mempunyai pendapatan atau dalam keadaan tidak terurus kerana
kekurangan modal dan sebagainya. Kajian oleh Murat Çizakça terhadap cash waqf di
bandar Bursa, Turki antara tahun 1555-1823 menunjukkan hanya 20 peratus
daripada waqf ini yang dapat bertahan melebihi seratus tahun. Hipotesis
ini menunjukkan perkara yang sama di Malaysia di mana terdapat banyak dakwaan
bahawa harta-harta waqf yang terletak di bawah pentadbiran Majlis Agama
Islam terabai dengan tidak dimajukan. Sungguhpun demikian kajian Murat Çizakça
menyimpulkan antara faktor kejayaan Cash Waqf di Turki yang mampu
bertahan lebih daripada seratus tahun ialah keupayaan untuk menarik dana-dana
baru ke dalam tabung waqf, polisi pelaburan semula keuntungan dan
fleksibiliti dalam pengambilan keuntungan daripada pinjaman atau pelaburan
melalui teknik istighlal yang menyamai prinsip bay‘ al-wafa’ (conditional
sale).
Daripada penerangan di atas dari
segi agama dan juga kemajuan ekonomi, penubuhan satu institusi waqf bagi
tujuan membiayai pendidikan tinggi di Malayasia adalah amat wajar sekali.
Penubuhan institusi waqf bagi tujuan di atas sebegini selaras dengan
hasrat kerajaan untuk menjadi institusi pengajian tinggi mempunyai autonomi
dalam pengurusan sesebuah universiti. Namun
begitu beberapa perkara seperti isu perundangan perlu diberi perhatian.
Sebagaimana yang dimaklumi perkara yang menyentuh agama adalah merupakan urusan
kerajaan negeri melalui Majlis Agama Islam. Peruntukan Perlembagaan dengan
menjelas memberikan bidangkuasa berkenaan kepada kerajaan negeri dan ini
diperkuatkan lagi oleh undang-undang negeri yang memberi hak tunggal kepada
Majlis sebagai pemegang amanah kepada semua wakaf di dalam negerinya. Sungguhpun
didapati terdapat beberapa institusi dalam negara yang menawarkan skim waqf
mereka sendiri, namun begitu untuk mengelakkan kekeliruan perbincangan perlu
diadakan dengan pihak-pihak yang terlibat.
Untuk menyatakan tiada langsung waqf
yang dikhususkan kepada pendidikan termasuk pengajian tinggi di Malaysia mungkin
tidak tepat, kerana Majlis Agama Islam dan Baitulmal termasuk juga badan-badan kebajikan
yang lain seperti Yayasan dan Persatuan yang mempunyai tabung amanah pendidikan
yang khusus memberi biasiswa kepada pelajar-pelajar. Ini tidak termasuk
wang-wang zakat yang dibelanjakan bagi memberi biasiswa kepada pelajar-pelajar
miskin Islam. Cuma barangkali penubuhan sebuah badan khusus baik sama ada di
peringkat Pusat atau peringkat institusi berkenaan bagi pengajian tinggi
terutama dari aspek membiayai perbelanjaan mengurus dan membayar gaji
kakitangan dan ahli akademik tidaklah begitu kelihatan. Oleh demikian pengwujudan dana wakaf yang jumlah yang terkumpul pada masa sekarang sebanyak RM800juta bagi tujuan penubuhan agensi penyelidikan di bawah Bank Negara Malaysia seperti ICLIF, INCEIF dan ISRA adalah satu perkara yang amat dialu-alukan. Namun begitu badan-badan ini adalah terlalu khusus kepada satu displin pengajian sahaja. Adalah diharapkan dana wakaf yang berprofil tinggi seperti ini dapat dikembangkan kepada bidang-bidang pengajian yang lain. Di negara-negara barat
terutama di Amerika Syarikat konsep endowment bagi membiayai pendidikan
di Universiti sebenarnya tidak banyak berbeza dengan waqf. Perbezaan
jika pun ada mungkin terhadap beberapa konsep amanah yang bersifat teknikal
kerana dari segi fundamental kedua-dua konsep endowment and waqf
ini bermaksud pengurusan harta amanah/waqf bagi tujuan yang dinyatakan
dalam suratcara amanah/waqf berkenaan. Oleh yang demikian dari segi
pengurusan dan pelaburan harta-harta waqf model-model dari negara
berkenaan boleh dipelajari.
Sebagaimana yang dinyatakan di
atas persoalan mengenai kemampuan waqf untuk menampung perbelanjaan bagi
merealisasikan hasrat pembuatnya perlu diberi perhatian. Dengan mengambil
contoh cash waqf Bursa, skim yang sama mungkin boleh dilaksanakan dalam
konteks Malaysia iaitu melalui sumbangan dana dan pelaburan modal dan
keuntungan melalui institusi kewangan Islam. Satu sumber yang boleh digembelingkan
ialah alumni universiti. Jika semua alumni yang telah berjaya dalam kerjaya masing-masing
mampu memberi sumbangan baik secara bulanan atau tahunan kepada dana waqf
pendidikan tinggi pada kadar-kadar tertentu serta perancangan pelaburan
kewangan yang bijak sudah pasti dalam tempoh beberapa tahun universiti atau
fakulti berkenaan akan mempunyai dana yang mencukupi untuk menguruskan
perbelanjaannya sendiri atau sekurang-kurangnya sebahagian daripada
perbelanjaannya.