Ulasan artikel: Fazlur Rahman’s Islamic Methodology oleh Tamara Sonn
(1991). The Moslem World LXXX1 (3-4): 212-230.
Artikel
ini mengulas pemikiran seorang tokoh reformis Islam moden yang berasal dari
Pakistan namun menetap di Amerika Syarikat sehingga akhir hayatnya. Beliau
meninggalkan Pakistan kerana tekanan-tekanan politik dan keagamaan yang
dikatakan boleh mengancam keselamatannya. Bagi beliau krisis umat Islam pada
zaman moden dan slogan-slogan penyelesaian yang dicadangkan di bawah wadah
persatuan Islam atau pan-Islamism untuk kembali bersatu melalui kaedah Islam
hanyalah bersifat reaksi kepada cabaran atau gejala kolonialism yang banyak
bertitik tolak kepada punca permasalahan sosio-politik dan ekonomi serta krisis
identiti budaya masyarakat Islam. Sungguhpun Fazlur Rahman sering dimomokan
sebagai pemikir Islam liberal yang cenderung kepada tamadun Barat, namun
penulis berpendapat asas metodologi pemikiran dan penyelesaian Islam beliau
berakarumbikan kepada Islam iaitu al-Quran dan al-Sunnah. Beliau percaya bahawa
Islam adalah penyelesaian kepada krisis moral dan sosial dunia moden yang melibatkan
juga ekonomi dan politik. Sungguhpun demikian beliau berpandangan penyelesaian
berkenaan bukanlah mengikut kaedah tradisi Islam yang sedia ada. Mengikut
beliau kaedah berkenaan perlu kepada rombakan dan semakan semula. Hanya selepas
semakan kepada tradisi dan kefahaman Islam yang terdahulu selesai dilakukan dan
ianya diterima oleh masyarakat Islam dan berkeupayaan sebagai asas pendidikan
dalam kurikulum pengajian Islam, maka di saat itulah penyelesaian Islam berupaya
untuk mengubah dan memperbaiki bukan sahaja permasalahan yang dihadapi oleh
umat Islam sendiri bahkan juga bencana serta kerosakan krisis moral dan nilai masyarakat
dunia. Kekurangan metodologi Islam tradisi mengikut Fazlur Rahman adalah kerana
tidak melihat semangat menyeluruh atau overall
spirit al-Quran bagi memahami world
view atau sudut pandangan ajaran Islam. Punca kegagalan ini adalah kerana kefahaman
Syariah dan Akidah sebagai benar dan tepat dicapai melalui institusi mazhab dan
ikutan kepada amalan masa lampau atau precedent
melalui institusi hadis. Ikutan kepada hadis mengikut penulis tidak berasaskan
kepada analisis rasional ketika menjustifikasikan sesuatu tafsiran terhadap kes
tertentu (h.215). Kefahaman atau tafsiran ini diperoleh secara ikutan kepada
apa yang dibentangkan oleh hadis berkenaan. Kaedah ini tidak banyak bezanya apa
yang diamalkan oleh masyarakat Arab sebelum Islam dan gagal untuk melihat
prinsip-prinsip universal yang terkandung di dalam al-Quran dan al-Hadis
melalui analisis yang menyeluruh. Dalam hubungan ini penulis menyatakan Fazlur
Rahman cuba membezakan antara hukum dan prinsip yang mana kriteria asasi
sesuatu hukum yang dibentangkan oleh al-Quran dan al-Sunnah atau al-Hadis ialah
mengikut konteks sejarah. Oleh yang demikian amatlah penting untuk menentukan
aspek-aspek hukum yang bersifat sejarah daripada yang bersifat nilai dan
prinsip sejagat atau universal values.
Akibat daripada pendekatan yang bersifat penerimaan kepada apa yang
dibentangkan oleh amalan lampau melalui hadis atau precedent, ajaran atau metodologi tradisi Islam tidak berjaya mengembangkan
nilai ajaran Islam yang universal iaitu satu set prinsip-prinsip yang
menjangkau tempat dan waktu serta boleh dijelaskan dan dilaksanakan dari satu
generasi kepada generasi yang seterusnya (h.216). Natijahnya metodologi tradisi
Islam tidak mempunyai prinsip-prinsip analatikal yang sistematik serta
cenderung kepada anti-rasionalism dan bergantung kepada kefahaman yang
berasaskan kepada hadis (217). Pandangan ini merupakan kritikan kepada tesis
Imam Syafi‘i yang menegaskan peranan hadis di dalam perundangan dan akidah dan
membataskan peranan akal hanya kepada sumber qiyas. Menyedari halangan teori perundangan ini beliau memetik
pandangan dua ulama tradisi Islam bagi menguatkan hujahnya. Sebagai contoh Izz
al-Din al-Sulami dikatakan menolak hukuman rejam (berasaskan kepada hadis) dan
Ibn Taymiyyah menolak dakwaan ijma‘ (h.218). Untuk membolehkan prinsip-prinsip
universal Islam dikemukakan bagi penyelesaian masalah semasa umat Islam beliau
mencadangkan tiga langkah yang perlu diambil (hh.220-1):
(1)
Mengenal pasti objektif dan ajaran moral al-Quran
(2)
Membezakan hukum al-Quran yang bersifat kejadian sejarah (historical accident)
atau yang beliau istilahkan sebagai description
daripada prinsip universal atau prescription.
Kaedah ini dikenali oleh sarjana barat sebagai kaedah historicism atau tarikhiyyah.
(3)
Memahami konteks dan kehendak moden atau semasa.
Penulis
menyatakan bahawa Fazlur Rahman tidak menafikan cadangan ini adalah satu bentuk
inovasi bahkan juga satu penyimpangan (deviation)
daripada ajaran tradisi Islam terutama prinsip ijma’. Namun inilah antara intipati ajaran Islam iaitu islah di mana terangkum dalamnya konsep
inovasi. Oleh yang demikian inovasi merupakan satu contoh aplikasi sudut
pandang Islam dalam penyelesaian masalah. Dengan menggunakan pendekatan
kontekstual Fazlur Rahman menunjukkan bagaimana kefahaman terhadap nilai-nilai
asasi ajaran al-Quran perlu difahami supaya dapat diaplikasikan tanpa batas
waktu dan tempat melalui dua contoh iaitu keharusan berpoligami dan kelebihan
lelaki ke atas wanita. Berbeza dengan cara kefahaman metodologi tradisi, Fazlur
Rahman menegaskan bahawa di dalam contoh kelebihan lelaki ke atas wanita bukan
bermaksud kelebihan yang bersifat inheren, namun ia lebih bersifat funsional
(h.222). Fahaman ini disimpulkan melalui pendekatan persejarahan dan
kontekstual di mana masyarakat pada masakini ada berbeza dari dahulu. Jika
difahamkan maksud al-Quran sebegini maka Syariah Islam akan bersesuaian dengan
mana-mana keadaan sekalipun. Perubahan sebegini mengikut Fazlur Rahman lagi
disokong oleh prinsip nasakh di dalam al-Quran sendiri yang mengakui perubahan
masa dan keadaan. Dengan mengambil ayat yang menyentuh tentang jihad, beliau
menegaskan ianya satu contoh dinamisme dan kontekstualiti al-Quran (marhaliyyah) (h.223). Begitu juga amalan
ijtihad di awal Islam adalah contoh
kontekstualiti berlaku bagi mencari kebenaran universaliti Islam. Hanya selepas
berlakunya perubahan dalam metodologi ini baharulah penyelesaian secara Islam
dapat dilaksanakan dengan tepat sebagai alternatif kepada kaedah dan kefahaman
pelaksanaan hukum Islam secara tradisi dalam bentuk reaksi kepada tamadun
barat.