Ulasan artikel: Fazlur Rahman’s Islamic Methodology oleh Tamara Sonn (1991)

Ulasan artikel: Fazlur Rahman’s Islamic Methodology oleh Tamara Sonn (1991). The Moslem World LXXX1 (3-4): 212-230.

Artikel ini mengulas pemikiran seorang tokoh reformis Islam moden yang berasal dari Pakistan namun menetap di Amerika Syarikat sehingga akhir hayatnya. Beliau meninggalkan Pakistan kerana tekanan-tekanan politik dan keagamaan yang dikatakan boleh mengancam keselamatannya. Bagi beliau krisis umat Islam pada zaman moden dan slogan-slogan penyelesaian yang dicadangkan di bawah wadah persatuan Islam atau pan-Islamism untuk kembali bersatu melalui kaedah Islam hanyalah bersifat reaksi kepada cabaran atau gejala kolonialism yang banyak bertitik tolak kepada punca permasalahan sosio-politik dan ekonomi serta krisis identiti budaya masyarakat Islam. Sungguhpun Fazlur Rahman sering dimomokan sebagai pemikir Islam liberal yang cenderung kepada tamadun Barat, namun penulis berpendapat asas metodologi pemikiran dan penyelesaian Islam beliau berakarumbikan kepada Islam iaitu al-Quran dan al-Sunnah. Beliau percaya bahawa Islam adalah penyelesaian kepada krisis moral dan sosial dunia moden yang melibatkan juga ekonomi dan politik. Sungguhpun demikian beliau berpandangan penyelesaian berkenaan bukanlah mengikut kaedah tradisi Islam yang sedia ada. Mengikut beliau kaedah berkenaan perlu kepada rombakan dan semakan semula. Hanya selepas semakan kepada tradisi dan kefahaman Islam yang terdahulu selesai dilakukan dan ianya diterima oleh masyarakat Islam dan berkeupayaan sebagai asas pendidikan dalam kurikulum pengajian Islam, maka di saat itulah penyelesaian Islam berupaya untuk mengubah dan memperbaiki bukan sahaja permasalahan yang dihadapi oleh umat Islam sendiri bahkan juga bencana serta kerosakan krisis moral dan nilai masyarakat dunia. Kekurangan metodologi Islam tradisi mengikut Fazlur Rahman adalah kerana tidak melihat semangat menyeluruh atau overall spirit al-Quran bagi memahami world view atau sudut pandangan ajaran Islam. Punca kegagalan ini adalah kerana kefahaman Syariah dan Akidah sebagai benar dan tepat dicapai melalui institusi mazhab dan ikutan kepada amalan masa lampau atau precedent melalui institusi hadis. Ikutan kepada hadis mengikut penulis tidak berasaskan kepada analisis rasional ketika menjustifikasikan sesuatu tafsiran terhadap kes tertentu (h.215). Kefahaman atau tafsiran ini diperoleh secara ikutan kepada apa yang dibentangkan oleh hadis berkenaan. Kaedah ini tidak banyak bezanya apa yang diamalkan oleh masyarakat Arab sebelum Islam dan gagal untuk melihat prinsip-prinsip universal yang terkandung di dalam al-Quran dan al-Hadis melalui analisis yang menyeluruh. Dalam hubungan ini penulis menyatakan Fazlur Rahman cuba membezakan antara hukum dan prinsip yang mana kriteria asasi sesuatu hukum yang dibentangkan oleh al-Quran dan al-Sunnah atau al-Hadis ialah mengikut konteks sejarah. Oleh yang demikian amatlah penting untuk menentukan aspek-aspek hukum yang bersifat sejarah daripada yang bersifat nilai dan prinsip sejagat atau universal values. Akibat daripada pendekatan yang bersifat penerimaan kepada apa yang dibentangkan oleh amalan lampau melalui hadis atau precedent, ajaran atau metodologi tradisi Islam tidak berjaya mengembangkan nilai ajaran Islam yang universal iaitu satu set prinsip-prinsip yang menjangkau tempat dan waktu serta boleh dijelaskan dan dilaksanakan dari satu generasi kepada generasi yang seterusnya (h.216). Natijahnya metodologi tradisi Islam tidak mempunyai prinsip-prinsip analatikal yang sistematik serta cenderung kepada anti-rasionalism dan bergantung kepada kefahaman yang berasaskan kepada hadis (217). Pandangan ini merupakan kritikan kepada tesis Imam Syafi‘i yang menegaskan peranan hadis di dalam perundangan dan akidah dan membataskan peranan akal hanya kepada sumber qiyas. Menyedari halangan teori perundangan ini beliau memetik pandangan dua ulama tradisi Islam bagi menguatkan hujahnya. Sebagai contoh Izz al-Din al-Sulami dikatakan menolak hukuman rejam (berasaskan kepada hadis) dan Ibn Taymiyyah menolak dakwaan ijma‘ (h.218). Untuk membolehkan prinsip-prinsip universal Islam dikemukakan bagi penyelesaian masalah semasa umat Islam beliau mencadangkan tiga langkah yang perlu diambil (hh.220-1):

(1) Mengenal pasti objektif dan ajaran moral al-Quran

(2) Membezakan hukum al-Quran yang bersifat kejadian sejarah (historical accident) atau yang beliau istilahkan sebagai description daripada prinsip universal atau prescription. Kaedah ini dikenali oleh sarjana barat sebagai kaedah historicism atau tarikhiyyah.

(3) Memahami konteks dan kehendak moden atau semasa.

Penulis menyatakan bahawa Fazlur Rahman tidak menafikan cadangan ini adalah satu bentuk inovasi bahkan juga satu penyimpangan (deviation) daripada ajaran tradisi Islam terutama prinsip ijma’. Namun inilah antara intipati ajaran Islam iaitu islah di mana terangkum dalamnya konsep inovasi. Oleh yang demikian inovasi merupakan satu contoh aplikasi sudut pandang Islam dalam penyelesaian masalah. Dengan menggunakan pendekatan kontekstual Fazlur Rahman menunjukkan bagaimana kefahaman terhadap nilai-nilai asasi ajaran al-Quran perlu difahami supaya dapat diaplikasikan tanpa batas waktu dan tempat melalui dua contoh iaitu keharusan berpoligami dan kelebihan lelaki ke atas wanita. Berbeza dengan cara kefahaman metodologi tradisi, Fazlur Rahman menegaskan bahawa di dalam contoh kelebihan lelaki ke atas wanita bukan bermaksud kelebihan yang bersifat inheren, namun ia lebih bersifat funsional (h.222). Fahaman ini disimpulkan melalui pendekatan persejarahan dan kontekstual di mana masyarakat pada masakini ada berbeza dari dahulu. Jika difahamkan maksud al-Quran sebegini maka Syariah Islam akan bersesuaian dengan mana-mana keadaan sekalipun. Perubahan sebegini mengikut Fazlur Rahman lagi disokong oleh prinsip nasakh di dalam al-Quran sendiri yang mengakui perubahan masa dan keadaan. Dengan mengambil ayat yang menyentuh tentang jihad, beliau menegaskan ianya satu contoh dinamisme dan kontekstualiti al-Quran (marhaliyyah) (h.223). Begitu juga amalan ijtihad di awal Islam adalah contoh kontekstualiti berlaku bagi mencari kebenaran universaliti Islam. Hanya selepas berlakunya perubahan dalam metodologi ini baharulah penyelesaian secara Islam dapat dilaksanakan dengan tepat sebagai alternatif kepada kaedah dan kefahaman pelaksanaan hukum Islam secara tradisi dalam bentuk reaksi kepada tamadun barat.